TÜRKLÜK ÂLEMİNİN GÜVEYİSİ ERZURUM’UN ADI NEREDEN GELİYOR!

Şam şehri için Arabistan’ın gelini derler. O nazlı, güzel gelin asırlarca hanemizin muteber sakini, imparatorluğumuzun gözbebeği idi. “Nemiz kaldı bizim mülk-ü Arap’ta / Nice dururuz Şam u Halep’te” deyip, çekilip sığındık Anadolu’muza…

Bu güzel adlandırmadan ilham ile ben de Erzurum için “Türklük âleminin güveyisi”  tabirini yakıştırmışımdır. Bir yazarımızın “Her şeyin başladığı şehir” tarifini de pek yerinde bulur ve severim.

Peki, her şeyin en güzelini haklı olarak yakıştırdığımız İslam mülkünün anahtarı şehrimizin adı nereden geliyor? “Bunda bilmeyecek ne var?” dediğinizi duyar gibiyim. Bildiğinizi biliyorum, elbette… Lakin geçenlerde bir genç hemşerimiz, bir eposta göndererek konu hakkında teferruat istedi.

Atatürk Üniversitesi, KKEF Yayınları Araştırmalar Serisinden çıkan "Coğrafya'ya Adanmış Bir Ömür, Prof. Dr. Hayati Doğanay" adlı çok güzel eseri tavsiye ettim kendisine.  Ve "Aman ha intihal denen en ağır ahlaki suçu işleme, alıntı yaptığın bölümün altına bu eserin adını zikret. Emeğe, okuryazar kesim hürmet etmezse, kim eder" diye de sıkı sıkıya tembihledim!
Genç kardeşin mektubuma cevabı hızlı oldu, şöyle yazdı bana: "Ağabey bu kitabı nereden bulabileceğimi bilmiyorum, bir iki kitapçıya sordum, yok dediler. Fakülte kitaplığından temin imkânım da yok. Zahmet olmazsa ilgili bölümü sen özetleyip bana göndersen..." E, ne yapalım emir büyük yerden... Talep sahibi hem genç, hem öğrenci, hem hemşehri... İşte sizinle paylaştığım aşağıdaki metin, adı geçen kitapta Yrd. Doç. Dr. Alperen KAYSERİLİ imzası ile yer alan " Erzurum Şehri’nde Yer Adları Üzerine Bir Deneme" bölümünün özeti.

***

Tarih Boyunca Erzurum’a Verilen İsimler

Erzurum’un yazılı tarihine ilişkin ilk belgeler Hitit (Boğazköy) dönemine ait. Burada bulunan tabletlerden, yörenin uzun süre savaşlara sahne olduğu anlaşılıyor. Şehir, Hitit kaynaklarında “Azzi-Hayaşa” ülkesi olarak geçiyor. Şehir için “Karintis, Karin, Carin, Karana, Karnoi Kalghak, Karnoi Kağak” gibi isimlerin kullanıldığı görülüyor.

***
Sakalar devrinde, Erzurum Ovası eski adı ile “Karun-Karannist” isimleri ile anılmış.

***

Ermeniler, bölge üzerinde hüküm sürdükleri dönemlerde Karun ismine benzer bir isim kullanmışlar. Romalıların istilasından önce Erzurum’un bulunduğu yerde Ermenilerin“Karin, Karna, Garin” diye adlandırdıkları bir şehir olduğu biliniyor.. Biraz daha uzunca bir adla bu şehre Karin mıntıkasının beldesi manasına gelen “Karnoi, Kalhak” adı da verilmiş.

***

Roma İmparatorluğunun ikiye ayrılmasından sonra, Erzurum Doğu Roma’nın sınırları içinde kalmış. Genç imparator Theodosius, Sasanilere karşı Fırat’ın yukarı havzasında bir

şehir inşa edilmesini istemiş ve bunun için kumandan Anatolius’u görevlendirmişti. Bizanslılar ile Sasaniler arasındaki savaşın devam ettiği sürede 415-422 yılları arasında yaklaşık yedi yıllık bir çalışmanın sonucunda, Bizans’ın doğusunda müstahkem bir şehir inşa edilmiş. Anatolius, yaptırılan bu şehre imparatorun adına izafen “Theodosiopolis” adını vermiş.

***
VIII. yüzyılda İslam’ın yayılışı Erzurum’a kadar nüfuz edince Emevi ve Abbasiler Rumca ismi kaldırarak, “Kalikala”yı kullanmışlar. Taberi, Belazuri, Vakıdi ve diğer İslam yazarları da eserlerinde hep bu adı zikretmişlerdir.

***

Arapların, Kalikala ismini kullanmaları ile ilgili olarak iki farklı fikir öne sürülmüştür. Bunlardan ilki, şehirde üretilen halılardan adının “Kali” veya “Kalikala” olarak adlandırıldığı fikridir.18 İkincisi ise, Ravilerin dediklerine göre, zaman zaman Rumların idaresi parçalanmış ve çeşitli beyliklere ayrılmış. Ermenyakos’da bu beyliklerin emirlerinden birisiydi. O öldükten sonra karısı emir olmuş ve onun adı da Kâlî imiş. Kalikala şehrini yaptıran bu kadın emire şehre, Kâlî’nin ihsanı, hediyesi anlamında “Kâlî Kale” adını vermiş. Araplar Kâlî Kale kelimesini Arapçalılaştırarak Kalikala demişler.

***

Ovanın eskiden beri meskûn olan en büyük ve en mamur şehri “Erzen”dir. Bu şehrin “Erze, Arze, Erzen” şekillerinde adlandırıldığı da görülüyor.

***

Selçukluların Azerbaycan Valisi İbrahim Yınal ve Kutalmış, 1048 yılında Doğu Anadolu’ya ulaşmışlardı. Bizans topraklarına karşı taarruza geçen Selçuklular, Theodosiopolis şehrinin kuzeybatısında bulunan “Artze-Erzen” (Bugünkü Karaz Köyü-Kahramanlar Mahallesi) şehrini muhasara ederek ele geçirdiler. İbrahim Yınal, Erzen şehrini yakıp yıktı. Erzen şehri bir harabe ve kül yığını haline geldiği için tamir edilemedi ve yüzüstü bırakıldı. Şehrin kılıç artığı sağ kalan halkı Theodosipolis’e çekildi. Bu yanık şehre Türkler “Kara Erzen, Kara Arza, Kara Arz” demişler ve bu ad zamanla halkın dilinde “Karaz” olmuş.

***

22 X. yy.’dan önce Erzen adını taşıyan üç şehir vardı. Bunlardan birisi, Ahlat yakınlarında, ikincisi şimdiki Erzurum, üçüncüsü ise İran’da Şiraz civarında bulunan Erzen’dir. Araplar diğer Erzen’lerden ayırmak için bir dönem Romalıların idaresi altında kalan şimdiki Erzurum Şehri’ne Erzenirum adını verdiler.

***

Erzurum isminin tarih boyunca değişik şekillerde kullanımıyla ilgili; Türk, Arap, Avrupalı seyyahlar ve tarihçilerin de fikirler öne sürdükleri görülmektedir. Bu seyyah ve tarihçilerin adlandırmalarını da şöyle belirtebiliriz. Coğrafya çalışmalarıyla tanınan müsteşrik G. Le Strange, Fırat ve Karasu, Erz-i Rum’un kuzeyindeki Kalikala eyaletindeki bir dağdan çıkar. Bu mühim şehri Araplar, Erzenu’r-Rum, Ermeniler Karin, Yunanlılar Theodosiopolis diye adlandırırlar şeklinde ifade etmiştir.

***
Kazvini: “ Kalikala İrminiye’de bir şehirdir. İsmi “Kali” olan bir kadına nispet edilir. Dara Ebcerd denmesi gibi, Kalikala’ya da sanki “Kali Benet” demişlerdir.

***
Süryani müellifi Ebu’l-Faraç, bu şehirden “Erzenürrum” olarak söz eder.Urfalı Mateos, Vekayiname isimli eserinde “Ardzen-er-rum” (Ardze des Romano) ve “Ardzın” isimlerini

Kullanır.

***
Bazı yabancı seyyahlar ise Erzurum’u; Erzeron, Erz-Roum, Erzerum, Erze- Roum, Erzen-i Rum gibi farklı imlalar ile zikretmişler.
***

Evliya Çelebi ise Seyahatname adlı eserinde şöyle ifade etmektedir: Bazılara “Erezulüm” demişler. Azerbaycan toprağında Ermen vilayetlerindendir. Daha sonra Erzenu’r rum eyaleti veya Erzurum vilayeti şeklinde söylenmektedir.

***
Erzurum yöresi ”Darel-Celal” (buradaki Celal kelimesi, büyüklük, ululuk, şan, azamet) ismini de taşıdı. Dede Korkut Destanında ise (şehirde dâhil olmak üzere) ova Karun İli diye geçmektedir.

***

Lûgat-i Tarihiyye ve Coğrafiyye sahibi Ahmet Rıfat Bey’in Galatatt-i hafidiye’sine göre “Erzurum” kelimesinin “Rum’un en yüksek yeri” manasına gelen “Erzen-ir-Rum”dan meydana geldiğini söylüyor. Bunun “Romalıların Hisarı” manasına “Arx-Romanorum’dan kısaltılarak yapıldığını söyleyenler de vardır.

***

Tarih boyunca Erzurum’a birçok isim verilmiştir. Ancak bütün bu isimler içerisinden günümüzdeki isim ile en bağlantılı olanı yabancı seyyahların verdiği isim olan Erzen-i Rum veya Roma’nın en yüksek yeri anlamına gelen Arx-  Romanorum’dur.